Prawo autorskie w Internecie – co trzeba wiedzieć?

Czy zdarza Ci się, że tworzysz coś wyjątkowego i osobistego, np. artykuł, grafikę lub film? Wkładasz w to zwykle spore pokłady kreatywności i mnóstwo czasu. Jakbyś się czuł, gdyby ktoś skopiował Twoją pracę i przedstawił ją w sieci jako swoją? Właśnie dlatego powstało prawo autorskie w Internecie, które ma na celu ochronę twórców oraz ich dzieł. Sprawdźmy, jakie normy i działania przewiduje polskie prawo autorskie, aby regulować przepisy dotyczące poruszania się w środowisku internetowym.

Czym jest utwór chroniony prawem autorskim?

Powszechny i łatwy dostęp do treści online spowodował, że coraz szybciej zapominamy o przestrzeganiu praw autorskich, a przecież wszystko, co powstaje w sieci ma swojego twórcę i nie może zostać tak po prostu skopiowane. Podstawą tej regulacji jest ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. 1994 nr 24 poz. 83). Zakłada ona, że każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia jest utworem chronionym prawem. Co to oznacza w praktyce? Dokładnie tyle, że jeśli napiszesz artykuł na swoim blogu lub zamieścisz film na swoim kanale Youtube, to efekty tego kreatywnego działania stają się automatycznie dziełami objętymi prawami autorskimi. Każdy, kto chciałby udostępniać lub kopiować Twoje efekty pracy jest zobowiązany uzyskać zgodę autora na ich rozpowszechnianie oraz podać ich źródło.

Rodzaje prawa autorskiego

W tym miejscu warto napisać, jakie znamy rodzaje prawa autorskiego, które przysługują każdemu twórcy utworu. Dzielimy je na osobiste prawa autorskie oraz majątkowe prawa autorskie. Poniżej wyjaśniamy, czym dokładnie się różnią i jaki jest ich zakres.

Prawa autorskie osobiste

Zgodnie z wyżej przytoczoną ustawą, osobiste prawa autorskie chronią więź twórcy z utworem, a w szczególności określają jego prawo do:

• autorstwa,
• oznaczenia dzieła swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo,
• nienaruszalności treści i formy oraz rzetelnego wykorzystania dzieła,
• decydowania o pierwszym udostępnieniu publiczności,
• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Warto podkreślić, że regulacje dotyczące prawa autorskiego osobistego są niezbywalne i trwają wiecznie, zapewniając tym samym dożywotnią możliwość utożsamiania dzieła z konkretnym nazwiskiem. Innymi słowy, po napisaniu artykułu czy też nagrania filmu, nikt nie może przypisać sobie Twojej pracy ani zmieniać jej w sposób, który mógłby naruszyć Twoją reputację.

Autorskie prawa majątkowe

Czymś odmiennym są natomiast autorskie prawa majątkowe, które poruszają aspekty finansowego wykorzystania utworu. Prawa majątkowe pozwalają ci zarabiać na swoim dziele, bo to właśnie na ich podstawie możesz decydować, kto i na jakich warunkach jest uprawniony do korzystania z Twojej pracy. Możesz sprzedawać licencje, udzielać zgody na publikację lub nawet zakazać używania swojego dzieła bez Twojej zgody. To kluczowy element dla każdego twórcy, który chce czerpać korzyści finansowe ze swojej pracy.

Ochrona praw autorskich w sieci

Tyle teorii, czas na spojrzenie czysto praktyczne. Pewnie zastanawiasz się, w jaki sposób prawo autorskie chroni w Internecie Twoje wpisy na blogu, filmy, grafiki oraz inne efekty Twojej pracy, które udostępniasz w sieci. Środki ochrony praw autorskich można podzielić na bardziej i mniej restrykcyjne, w zależności od zakresu, w jakim chronią przedmiot prawa autorskiego. Spójrzmy, z jakimi przypadkami możesz się spotkać w codziennej, wirtualnej rzeczywistości i jak uregulowano przestrzeganie praw autorskich w Internecie.

Digital Rights Management (DRM) i jego rola

Czy zdarzyło Ci się, że nie mogłeś przenieść swojej ulubionej książki na inne urządzenie albo musiałeś być stale online, aby korzystać z zakupionego produktu? Tak właśnie działa Digital Rights Management (DRM), czyli zestaw technologii, mających na celu ochronę praw autorskich. Choć jego zadaniem jest zapobieganie nielegalnemu kopiowaniu i dystrybucji treści, często ogranicza niestety również użytkowników posiadających do nich wykupiony dostęp. Tak nałożone limity, mimo iż zmniejszają możliwości jakichkolwiek modyfikacji efektu pracy twórcy, są dość niekomfortową opcją ochrony praw autorskich, ponieważ mają jedną istotną wadę – mogą zniechęcić do zakupu cyfrowych treści.

Licencje Creative Commons – rodzaje i zastosowanie

Jeśli masz dość skomplikowanych narzędzi, które ograniczają Twoją twórczość, to licencje Creative Commons mogą być rozwiązaniem, którego szukasz. Te elastyczne koncesje pozwalają twórcom na udostępnianie swoich dzieł na własnych warunkach, jednocześnie chroniąc ich prawa. Dzięki nim możesz z łatwością określić, jak inni mogą korzystać z Twojej pracy – czy mogą ją modyfikować, używać w celach komercyjnych, czy też muszą zachować oryginalne autorstwo. Oto, jakie wyróżniamy rodzaje licencji Creative Commons.

• Licencja CC BY posiada zdecydowanie największy zakres rozpowszechniania i odbywa się poprzez nadanie twórcy utworu autorstwa. Użytkownicy mogą kopiować, modyfikować i rozpowszechniać Twoje dzieła, ale zawsze muszą podać Twoje nazwisko. To nie tylko buduje Twoją markę, ale również zwiększa Twoją widoczność w sieci.
• Licencja CC BY-NC może okazać się idealnym rozwiązaniem w sytuacji, gdy chcesz udostępniać swoje dzieła, jednocześnie zachowując pewną kontrolę nad ich użyciem. Licencja CC BY-NC pozwala innym na kopiowanie, rozpowszechnianie i adaptowanie Twojej pracy, ale tylko w celach niekomercyjnych. To proste i skuteczne narzędzie, które pozwala na zachowanie praw autorskich, a jednocześnie promuje wolność twórczą.
• Licencja CC BY-SA to narzędzie, które otwiera przed Tobą drzwi do świata twórczości bez ograniczeń. Dzięki niej możesz korzystać z utworów innych osób, pod warunkiem, że podasz autora i udostępnisz swoje dzieło na tych samych warunkach. To proste zasady, które promują dzielenie się wiedzą i kreatywnością. Pomyśl tylko, ile możliwości się przed Tobą otwiera! Tworzenie prezentacji, pisanie bloga czy produkcja filmów stają się o wiele prostsze. Nie musisz martwić się o łamanie praw autorskich ani tym bardzie poszukiwanie drogich licencji.
• Licencja CC BY-ND jest popularnym rozwiązaniem, umożliwiającym twórcy dzielenie się swoją pracą z szeroką publicznością, przy jednoczesnym zachowaniu pewnego prawa autorskiego. Sprawdzi się w przypadku, gdy stworzyłeś wyjątkowe zdjęcie i chciałbyś, aby inni mogli je zobaczyć i wykorzystać, ale nie wyrażasz zgody na jego modyfikację. Właśnie wtedy licencja CC BY-ND jest idealną opcją. Pozwala ona na swobodne udostępnianie dzieła, pod warunkiem uznania autorstwa i zakazu tworzenia dzieł pochodnych.

Jak legalnie korzystać z treści w Internecie?

Pewnie wiele razy znalazłeś w Internecie świetny artykuł, który idealnie pasował do Twojej prezentacji. Chciałeś go użyć, ale obawiałeś się, że spotkają Cię konsekwencje naruszenia praw autorskich. Z podobnymi problemami boryka się wielu użytkowników sieci. Na szczęście istnieją wyjątki prawa autorskiego, które pozwalają na legalne korzystanie z cudzych treści bez konieczności pytania o zgodę ich użycia twórcy utworu.

Prawo cytatu

Jednym z takich wyjątków jest prawo cytatu. Możesz wykorzystać fragment tekstu, pod warunkiem, że jasno wskażesz autora i źródło. Ważne jest, aby cytat służył celom edukacyjnym, krytycznym lub naukowym. Z tej opcji często korzystają m.in. dziennikarze, copywriterzy oraz naukowcy, w pracy których poszanowanie praw autorskich to podstawa.

Domena publiczna

Istnieje taka przestrzeń w wirtualnym świecie, w której dzieła literackie, muzyczne, filmowe i inne są dostępne dla wszystkich bez ograniczeń praw autorskich. To właśnie domena publiczna, z której zasobów możesz korzystać dowolnie, tworząc na ich podstawie nowe dzieła i dzieląc się nimi z innymi bez obaw o łamanie praw autorskich. To jak otwarte drzwi do skarbca kultury i wiedzy, dzięki którym otrzymujesz szansę na rozwinięcie swoich umiejętności. Kto wie, może korzystając z domeny publicznej wpadniesz akurat na pomysł, żeby stworzyć remiksy muzyczne czy też nakręcić filmy inspirowane starymi produkcjami?

Dozwolony użytek

Dozwolony użytek to pojęcie, które odnosi się do możliwości korzystania z utworów chronionych prawem autorskim bez konieczności uzyskiwania zgody od właściciela praw autorskich oraz uiszczania opłat. Skorzystanie z tej opcji przyda się więc w momencie cytowania fragmentów tekstów, korzystania z materiałów w celach edukacyjnych czy tworzenia parodii. Ważne jest jednak, aby zawsze pamiętać o odpowiednim oznaczeniu źródła oraz sprawdzeniu, czy dana sytuacja spełnia kryteria dozwolonego użytku. Tym sposobem możesz cieszyć się swobodą twórczą bez obaw o naruszenie prawa.

Dozwolony użytek dzieli się na:

• użytek osobisty, który pozwala na korzystanie z utworu przez osobę fizyczną na własne potrzeby, a także przez krąg osób pozostających w związku osobistym, takim jak rodzina czy bliscy znajomi. Przykładem może być kopiowanie książki lub filmu dla własnych, prywatnych potrzeb
• użytek publiczny obejmujący sytuacje, w których utwory są wykorzystywane przez instytucje edukacyjne, biblioteki, archiwa czy muzea w celach dydaktycznych, naukowych lub informacyjnych.

Ważne jest, aby korzystanie z dzieła w ramach dozwolonego użytku nie naruszało normalnego korzystania z utworu i nie godziło w słuszne interesy twórcy.

Wyjątki prawa autorskiego określone w ustawie

Na koniec trzeba też wspomnieć o wyjątkach zawartych w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, która określa wprost, co nie jest objęte ochroną prawa.

Zgodnie z tym dokumentem, przedmiotu prawa autorskiego nie stanowią:

• akty normatywne lub ich urzędowe projekty,
• urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole,
• opublikowane opisy patentowe lub ochronne,
• proste informacje prasowe.

Poszanowanie praw autorskich vs. własna twórczość

Zdarza się, że stoisz przed dylematem, jak zachować równowagę pomiędzy możliwością niepohamowanej twórczości a koniecznością respektowania praw autorskich. Na przykład chciałbyś zainspirować się znanym motywem filmowym i wykorzystać go w swoim nagraniu, ale nie jesteś pewien, czy takie działanie nie spowoduje dalszych konsekwencji prawnych. Pewnie nie zdajesz sobie wtedy nawet sprawy, że jesteś bliski stworzenia tzw. utworu zależnego. Czym on jest w definicji prawa?

Utwory zależne to dzieła, które powstają na bazie już istniejących utworów, wprowadzając do nich istotne zmiany lub rozwinięcia. W kontekście działalności w Internecie mogą to być na przykład przeróbki, adaptacje, tłumaczenia, remiksy czy wersje oryginalnych dzieł, które powstały za sprawą ich fanów.

Tworzenie takich kreacji wiąże się z koniecznością poszanowania praw autorskich twórcy oryginalnego dzieła. Oznacza to, że aby legalnie stworzyć i rozpowszechniać utwór zależny, należy uzyskać zgodę właściciela praw autorskich do oryginału. W przeciwnym razie może dojść do naruszenia praw autorskich, co może skutkować konsekwencjami prawnymi.

Jak tworzyć w sieci bez łamania praw autorskich?

Choć jak widać prawo autorskie reguluje wiele aspektów ochrony twórcy utworu, to jednak spora część użytkowników nieświadomie narusza przepisy, co może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych. Jak uniknąć takiej sytuacji? Oto kilka wskazówek, które pomogą Ci przestrzegać praw autorskich w Internecie:

• zawsze pytaj o zgodę, zanim użyjesz cudzej pracy,
• korzystaj z treści na licencjach Creative Commons lub takich, które są wyraźnie oznaczone jako darmowe do użytku,
• pamiętaj, że nawet w przypadku darmowych zasobów często trzeba podać ich autora,
• w razie wątpliwości, co do działania prawa autorskiego, poradź się specjalistów w tym temacie.